NOKKRAR STAÐREYNDIR UM ÞINGVELLI

Lega. Þingvellir eru á suðvestanverðu Íslandi, í Árnessýslu, í 50 km fjarlægð frá Reykjavík eftir þjóðvegi, í 46 km fjarlægð frá Selfossi, og 82 km frá Borgarnesi eftir Uxahryggjaleið. Hnattstaða Þingvalla er 64.5o N, 21.1o V.
Stærð Þingvalla má miða við mörk friðlýsta svæðisins. En þau eru við Almannagjá að vestan, Hrafnagjá og Hlíðargjá að austan, við Þingvallavatn að sunnan og norðan við línu frá rótum Ármannsfells í átt að Hrafnabjörgum. Í þrengri og nákvæmari merkingu miðast stærð Þingvalla við þinghelgi hins forna Alþingis, en talið er víst að hún hafi verið: frá gjábakka hinum hærri (Almannagjár) að vestan til Flosagjár í austri, og frá Þingvallavatni í suðri að mörkum efri og neðri Valla (Köstulum) í norðri. Sá, sem staddur er innan þessara marka, þarf ekki að vera í vafa um að hann er á Þingvöllum. Lögsaga. Þingvellir eru í umdæmi sýslumannsins í Árnessýslu, og þar með lögreglunnar á Selfossi. En jafnframt heldur umsjónarmaður uppi gæslu. Þingvellir eru friðlýstur helgistaður allra Íslendinga, skv. lögum frá 7.maí, 1928. Hið friðlýsta svæði skal vera undir vernd Alþingis og ævinlega eign íslensku þjóðarinnar. Þingvallanefnd er skipuð þrem alþingismönnum, og er kosin af Alþingi eftir hverjar Alþingiskosningar. Hún hefur á hendi yfirstjórn hins friðlýsta lands, og semur reglugerð um meðferð þess. Þingvallanefnd má ráða til 5 ára í senn umsjónarmann á Þingvöllum. Hefur það jafnan verið gert, frá gildistöku laganna. Núverandi umsjónarmaður er Heimir Steinsson. Vegakerfi. Vegurinn frá Reykjavík liggur framhjá Kárastöðum og Brúsastöðum, yfir Öxará vestan svæðisins, en sveigir svo yfir Almannagjá hjá Langastíg og Leirum. Þar er söluskáli, vítt bílastæði og svæði fyrir svefnvagna og tjöld. Leyfi fást hjá umsjónarmanni. Frá Leirum liggja 4 vegir aðrir: einn norður til Ármannsfells á Uxahryggjaleið, annar austur yfir hraunið til Suðurlands, þriðji um hraunið og á brú að veitingahúsinu Valhöll, og loks fjórði vegurinn suður með gjánni, á Vellina, að Öxarárbrú og lokst við Nikulásargjá og Peningagjá. Önnur grein þess vegar liggur austan við Þingvelli og síðan að Valhöll yfir neðri Öxarárbrú. Áður en komið er að Öxará vestan gjár liggur vegarspotti út frá þjóðveginum til hægri. Þetta er gamli bílvegurinn til Þingvalla um brú, en hann lokast nú við Hakið og útsýniskringluna, þar sem örnefni eru skráð. En meðfram Hakinu liggur göngubrautin niður í Almannagjá. Þetta er einn besti staðurinn til að skilja eftir bíl sinn, ef ætlunin er að skoða Lögberg og Almannagjá og ganga um þingsvæðið.
Veitingar fást í veitingahúsinu Valhöll á Þingvöllum. Þangað fara flestir og þar eru bílastæði nóg. Þar eru fundir og ráðstefnur haldar, og þar er gististaður. Í Þingvallasveit eru nú taldir færri en 10 bæir og eru, eftir skrá: Þingvallasveit hefur lengi verið með fábyggðustu hreppum, en landeignir Þingvallakirkju voru geysivíðáttumiklar og eyðibýli mörg. Kirkja er á Þingvöllum og þjónar henni núverandi umsjónarmaður, sem er prestur. Kirkja hefur verið þar síðan á dögum Ólafs Noregskonungs Haraldssonar, sem gaf kirkjuvið til landsins og klukku með. En Haraldur harðráði, hálfbróðir Ólafs, gaf hingað aðra klukku, sem lengi var hringt.
Grafreitur er á bak við kirkjuna, sem sérstaklega er ætlaður frægum Íslendingum. Tvö skáld eru jarðsett þar: Jónas Hallgrímsson (1807-1845) og Einar Benediktsson (1864-1940). - Fyrir löngu var heygður á Þingvöllum Þorleifur jarlsskáld, og er við hann kenndur Þorleifshólmi. Þorleifshaugur hefur þó ekki staðið þar, heldur upp við Kastalana. Ef vitað væri, hvar Þorleifshaugur stóð, hefði það sérstaka þýðingu, því að í góðri heimild er sagt, að hann var skammt “norður af Lögréttu".
Forsætisráðherra á heimilan bústað á Þingvöllum, í sama húsi og umsjónarmaður. LANDSLAG Útsýniskringlan á Hakinu, er við Kárastaðastíg, þar sem bílvegur lá áður ofan í Almannagjá, sá sem nú er göngubraut. Á kringlunni eru sýnd öll helstu fjöll og kennileiti. Framundan er barmur Hestagjár og mikið þverhnípi. Helstu fjöll. Þó að nöfnin séu mörkuð á skífuna, skulu hér nokkur talin: Hrafnabjörg, blásvört og snarbrött, gnæfa við austur, en norðar í röð austurfjallanna er Tindaskagi, en syðst eru Kálfatindar. Skjaldbreið ber við himin í norðnorðaustri. Ármannsfell er í hánorðri, og hugðu menn, að þar byggi góðvættur. Af honum er Ármanns saga. Endurreisn Íslands á 19.öld hófst með tímaritinu Ármann á Alþingi, og er þar átt við hinn sama Ármann. Botnssúlur, kenndar við Hvalfjarðarbotn, eru hið hæsta fjall í námunda við Þingvelli (1095 m), en við norðvestur eru Búrfell, Kjölur og Hlíðar. Sunnan við vatnið ber hæst Henglafjöll til vesturs, en Grafningsfjöll austar. Ingólfsfjall eygist fjær, en Arnarfell og Miðfell ganga fram að vatninu austaverðu. Sandey, á miðju Þingvallavatni, er eldgígur.
Þingvallahraun taldi skáldið Jónas Hallgrímsson, sem einnig var jarðfræðingur, vera runnið frá fjallinu Skjaldbreið, en síðari jarðfræðingar hafa ýmist gert að hallast frá skoðun Jónasar eða fallast á hana. En hraunin austan Þingvallavatns (Gjábakkahraun o. fl.) og vestur fyrir Hrafnagjá, eru komin úr gossprungu á Tindfjallaheiði austan Hrafnabjarga. Þau eru yngri en Þingvallahraun". (Jarðfræði Þorleifs Einarssonar, bls 304). Þingvallavatn er stærsta “náttúrlegt" stöðuvatn á Íslandi, 83 km2 að flatarmáli, 102 m yfir sjávarmáli og 109 m á dýpt. Það er heimkynni murtunnar, eins hins besta fisks. Á botni vatnsins er kísilgúr. Gígeyjan Sandey er nær miðju vatni, en suður frá henni er Nesjaey. Öxará rennur frá Myrkavatni við Súlur í Þingvallavatn, en úr því vatni við Kaldárhöfða rennur Sogið. Á landnámstíð var neðsti hluti Öxarár vestar en nú, en fornmenn veittu henni í Almannagjá, og myndaðist þá Öxarárfoss, sem mörgum hefur þótt auka á náttúrufegurð staðarins. Öxará dregur nafn sitt af öxi nokkurri sem Ketilbjörn gamli er sagður hafa týnt niður um vök á árísnum, þegar hann fór til landnáms síns að Mosfelli. En það var áður en Alþing var sett. Eftir að Öxará hefur runnið nokkurn spöl um Almannagjá, fellur hún undir brúna, einnig í dálitlum fossi, og niður á Vellina og dreifir sér um þá í kvíslum. Brúin forna stóð þar sem bugur verður á ánni framundan kirkjugarðinum.
Almannagjá er ein sú náttúrusmíð, sem gefur Þingvöllum mestan svip. Hún teygir sig frá rótum Ármannsfells um Þingvöll og suður með vatni að vestanverðu, alls um 8 km á lengd. Vestri barmur gjárinnar, “gjábakki hinn hærri", er miklu hærri en austurbakkinn, en í Hrafnagjá, sem liggur samsíða henni austan til í hraununum, er austurbakkinn hærri.
“Þingvallasléttan er sigdalur, og nemur sigið um 30 metrum". (Jarðfræði Þorleifs Einarssonar). Í jarðfallinu, sem er framhald þessa sigdals til suðurs, er Þingvallavatn. Gjárnar í Þingvallahrauni eru margar, og bera fleiri en eitt nafn, eftir því hvar að þeim er komið.Þannig heitir framhald Almannagjár, hjá Leirum: Hvannagjá; þar suður af: Snóka - og enn sunnar: Stekkjargjá. En fyrir sunnan Hakið heitir hún Hestagjá. Flosagjá og Nikulásargjá eru vel þekktar, og er hin síðarnefnda kölluð Peningagjá vegna þess siðar að kasta í hana peningum, einkum af brúnni. Nikulás sýslumaður Magnússon var á Alþingi 1742, og fannst lík hans í gjánni, og hefur oft verið kallað sjálfsvíg - en “Lafrents amtmaður og fleiri mætir menn töldu það óvíst" (Ísl. æviskrár). Háagjá er austur á hrauni. - Í öllum gjám í hrauninu “er kristalstært bergvatn, 3-4 stiga heitt sumar og vetur. Í aftakafrostum leggur frostgufu mikla upp úr gjánum, en vatnið frýs aldrei". (Guðmundur Davíðsson: Leiðsögn um Þingvelli, s.17, útg.1944). Öxarárhólmi var frægur staður á þjóðveldisöld og síðar, í bókmennt-unum mest þó af viðureign þeirra Gunnlaugs og Hrafns sem deildu um Helgu hina fögru. Er það talin síðasta hólmganga um deilumál á Íslandi. Hólminn er ekki lengur til, sá sem þá var. Öxará breytti um farvegi í aldanna rás. Landslagið, sem varð til þarna árið 1789 gaf henni líka enn betri skilyrði til að kvíslast um vellina.- Þegar á 16. öld er áin farin að renna kringum Lögréttu, sem áður var öll austan ár,og leiddi þetta að lokum til þess að hún var endurbyggð (minnkuð) í hólma, um 1594, og síðast upp undir Hallinum, á 18. öld.
JARÐMYNDUN Eins og álitlegur hluti Íslands alls, er Þingvallasvæðið myndað við samleik jökla og jarðelda á ísaldaskeiðinu, og mest þó á yngsta hluta þess. Það er þannig mjög ung jarðmyndun, jafnvel á íslenskan mælikvarða, og er á þeirri samhverfu jarðlaga, sem liggur milli Súlnamyndunar að vestan og Hreppamyndunar að austan. Það sem einkennir þetta svæði er í fyrsta lagi móbergsfjöllin, mynduð við eldgos undir jökulskjöldum ísaldatímabilsins (Hrafnabjörg, Kálfstindar, Ármannsfell); í öðru lagi grágrýtisdyngjur, myndaðar á hlýskeiðum milli ísalda (Lyngdalsheiði), en Skjaldbreiður eftir ísöld). Í þriðja lagi er landið sorfið og mótað af stórjöklum ísaldar; í fjórða lagi er svæðið víða þakið hraunum, runnum eftir ísaldarlok, og hið fimmta aðaleinkenni er gjárnar og landsigið, sem alveg sérstaklega setja svip sinn á umhverfi þingstaðarins sjálfs.
Landrek. Gjárnar miklu á Þingvallasvæðinu bera ekki aðeins vott um það landsig, sem þar hefur orðið - síðast seig þar árið 1789, og þá um 60 cm að talið er - heldur einnig um gliðnun landsins milli austurs og vesturs. En hún er talin stafa af landreki, sem verður í báðar áttir út frá Atlanshafshryggnum. Mætti þá líta á Almannagjá og Hrafnagjá, sem vitnisburð þess að “Ísland sé að slitna sundur", og þó öllu heldur að færa sig út í báðar áttir frá hinum tveim aðaljarðeldabeltum um miðbik landsins. En Þingvallasvæðið er á vestara beltinu. Aldur Þingvallasvæðisins. Fræg eru orð þau sem sögð voru á Þingvöllum árið 1000, þegar deilt var um trúarbrögð, og heiðnir menn hugðu guða reiði valda jarðeldi, sem þá var að koma upp suður í Ölfusi. “Hverju reiddust goðin, þá er hraunið rann, það er vér nú stöndum á?" sagði Snorri goði, og hefur hann gert sér grein fyrir því, að hraunið sem hann stóð á var sama eðlis og nýrunnin hraun. Jarðsöguleg yfirsýn á Þingvöllum byrjar með Snorra goða. Nú telja jarðfræðingar hraunin þarna runnin eftir íslandarlok og vera a.m.k. að nokkru leyti frá fjallinu Skjaldbreið sem renndi frá sér hraunum um leið og það var að myndast.